Netiket

30 yıl oldu; internet fikrini ilk duyduğumdan beri.

İTÜ, Algoritmik düşünme alışkanlığı kazandırmıştı, bilgisayar programlama öğretmişti. Network, Mainframe, Client/Server gibi kavramlar IBM, Digital gibi uluslararası dev firmalar tarafından o yıllarda iş hayatında piyasaya bastırılıyordu ama ilk kez Amerika’da birisinden duydum “önümüzdeki yıllarda peer to peer (P2P)¹ networkler artacak” diye. Internet yavaş yavaş geliyordu.

Türkiye’de, “internet diye bir şey var”, “telefonla bağlanıyorsun” gibi cümleler duymaya başlamıştınız yeni yeni, ama neydi, ne işe yarardı, nereye, nasıl girilirdi belli değildi.

IBM’in internet bağlantısı sağladığı sağda solda konuşulmaya başlamıştı. Adeta söylentiydi. O zamanlar reklam yok, elektronik eşya mağazaları yok, kargo yaygın değil, online satış diye bir şey yok. Nasıl başardığımı hatırlamıyorum, sonunda IBM üzerinden Türkiye’de ilk internete girenlerden oldum.

Ne yapılabilirdi tam olarak emin değildim. Browser veya email programları bile henüz tam olarak yoktu. Ticari kazanç boyutunu düşünecek yeterli inovasyona ve vahşi kapitalist düşünceye sahip olmamalıyım ki, o ilk anda, daha çok dünyanın dört bir tarafından insanlarla haberleşebilme ve birlikte bir şeyler üretebilme fikri enteresan geldi. Florida Atlantic üniversitesinden Arlene H. Rinaldi ve diğerleri² ile belki de internet’de ilk Türkçe sayfalardan olan aşağıda bulacağınız klavuzu hazırladım.

Daha sonra giriştiğim Amazon’dan bile önce internet üzerinden kitap, CD satma, Expedia’dan önce tatil satma girişimlerim hem Türkiye’de gerekli ekosisteme sahip olmadığımız için, hem de zamanının çok öncesinde olduğu için bugün kapanmak zorunda kaldılar.

Bakın bakalım 30 yıl önce Internet Kullanım Klavuzu ve Netiquette bugün ne kadar geçerli.

Internet Kullanım Klavuzu ve Netiquette

ÖNSÖZ

Bu klavuz kullanıcıların internet erişiminde ve bilgi transferinde, başvuracakları kaynak niteliğinde bir rehber olması amacıyla yazılmıştır.

Okuyucuların, yazıda geçen terimlere ve protokollere³ aşina olduğu varsayılmıştır.

ON EMİR – BİLGİSAYAR ETİĞİ ENSTİTÜSÜ

1. Bilgisayarı başkalarına zarar vermek için kullanma.
2. Başkalarının bilgisayar işlerini bölme.
3. Başkalarının dosyalarında dolanma.
4. Bilgisayarı çalmak için kullanma.
5. Bilgisayarı yalancı şahit olarak kullanma.
6. Bedelini ödemediğin programı kullanma.
7. İzin almadan başkalarının bilgisayar kaynaklarını kullanma.
8. Başkalarının ürettiklerini kendine mal etme.
9. Yazdığın programın sosyal etkilerini de düşün.
10. Bilgisayarı saygı uyandıracak bir biçimde kullan.

GİRİŞ

Ağ servislerine ulaşımda her kullanıcı sorumluluğunu bilmek zorundadır. Kullanıcılar ağ servislerine ulaşımda kendi sorumluluklarında hareket ederler.

Internet tek bir ağ değil, aralarında trafik akışı olan binlerce ağ grubudur. Internet’deki trafik gideceği yere varmadan önce farklı ağlardan geçebilir. Bu sebeple bu ağ şebekesine bağlanan kullanıcılar, trafiğe katılan ağlarda yüklenmeye sebep olduklarını bilmelidirler.

Internet ağını kullanan biri olarak diğer ağlara veya bu ağlara bağlı bilgisayarlara erişim hakkınız olabilir. Tüm bu farklı ağ ve bilgisayarların kendi kuralları vardır. Bir ağ’da izin verilen hareketler, diğerinde yasak olabilir. Bu kurallara uymak kullanıcının sorumluluğundadır. Internet’de bir hareketi yapabilir olmanız, onu yapın anlamını taşımaz.

Ağın kullanımı bir hak değil, bir avantajdır, ve rahatsız edici durumlarda geçici olarak geri alınabilir. Kanunsuz bilgiler ve özel veya genel amaçlı mesajlarınızda ki rahatsız edici dil, zincir mektuplar, alıcının sistemine zarar veren mektuplar, ağı dolduran diğer kullanım şekilleri, bu durumlara örnektir.

ELEKTRONİK İLETİŞİM

(Eposta, LISTSERV grupları, Posta Listeleri, ve Usenet)

• Amerika Birleşik Devletlerinde Faks veya bilgisayarla, talep edilmemiş bir reklamı göndermek suçtur. Bu tür bir davranış Internet’de “spamming⁴” olarak adlandırılır.
• Kullanıcı adınızı ve şifrenizi asla başkasına vermeyin.
• E-posta mesajlarının başkaları tarafından okunabileceğini asla unutmayın.
• Paragrafları ve mesajları kısa tutun.
• Başkasının postasına cevap verirken, cevap verdiğiniz yazının tamamını koymanız gerekmiyorsa, koymayın, sadece cevap için önemli paragrafları alın.
• Her mesaj için tek bir konuya yoğunlaşın ve konuyu “subject” alanında belirtin.
• Akademik ağları, ticari amaçla kullanmayın.
• Sizi kişisel olarak tanımayanlara göndereceğiniz postalarda alta imzanızı koyun. İmzanız 4 satırı geçmemeli ve adınız, göreviniz, şirket adınız, internet adresiniz olmalıdır. İsteğe bağlı olarak adres ve telefon numaranızı da koyabilirsiniz.
• Büyük harfleri sadece önemli noktalar ve başlıklar için kullanın. Başlık olmayan büyük harfler genelde bağırma anlamı taşır.
• *Asterisk* arasına alınan kelimeler daha güçlü bir gösterim ifade eder.
• Kitap adlarının başına ve sonuna altçizgi koyun, ör: _Internet Hakkında_
• Satır uzunluğunu 65-70 karakterle sınırlayın ve control karakterleri kullanmamaya çalışın.
• Zincir mektuplar asla göndermeyin.
• Internet’in uluslararası yapısı düşünüldüğünde, değişik ülkelerde değişik yapılarda kullanılan tarih gibi alanları yanlış anlaşılmayacak şekilde yazmanızda yarar vardır. Örneğin: 24 JUN 97 veya JUN 24 97
• İşletmelerdeki yönetim kademelerini çiğnemeyin. Örneğin: Bir şikayet mektubunu gönderebileceğiniz halde en tepe noktaya değil, ilgili birime gönderin.
• Diğerleri hakkında yazarken profesyonel ve dikkatli olun. E-posta kolayca başkasına yönlendirilebilir.
• Tüm referans ve kaynakları belirtin, copyright ve lisans anlaşmalarına uyun.
• Kişisel postaları, posta listelerine veya Usenet gibi servislere, yazanın onayını almadan göndermek oldukça kaba bir davranış sayılmaktadır.
• İade faturası gibi şeyleri mesaja eklemek kişiye özelliği ihlal edebilir.
• Duygu ⁵ifadelerinde dikkatli olun. Yüz yüze görüşme olmadığı için yanlış anlaşılabilir.
• Mümkünse kısaltma kullanın, ancak çok fazla kısaltma kafa karıştırabilir. Örneğin: FYI = for your information
  BTW = by the way

ELEKTRONİK POSTA

KULLANICI SORUMLULUKLARI

Kullanıcının Elektronik Posta Kutusu’nun içeriği ve bakımı, kullanıcının kendi sorumluluğundadır.

• E-postanızı günlük kontrol edin, ve size tahsis edilen disk limitine dikkat edin.
• İstenmeyen mesajları yer kaplamaması için silin.
• Elektronik Posta Kutunuzda kalan mesajları minimuma indirmeye çalışın.
• Postaları bilgisayarınıza alıp, ilerisi için saklayabilirsiniz.
• E-postaların başkaları tarafından okunabileceğini asla unutmayın.

---

Kullanıcının disk alanının içeriği ve bakımı, kullanıcının kendi sorumluluğundadır.

• Dosya sayısını minimumda tutmaya çalışın. E-postalar PC’nize yüklenmelidir.
• Periodik olarak virüs kontrolü yapın. Özellikle başkalarından dosya aldığınız zaman.
• Dosyalarınız, erişim üstünlüğü olan kişiler tarafından okunabilir. Diskinizde özel dosyalarınızı tutmayın.

TARTIŞMA GRUPLARI

Bazı postalama listeleri az trafiğe sahipken, bazıları, posta kutunuzu günde bir kaç yüz postayla doldurabilir. Bu mesajlar değerli kaynaklar olabilir. Bu gruplara üyelik minimumda tutulmalı ve diskinizin veya sizin limitlerinizi aşmamalıdır.

• Bir gruba katıldığınızda, Bir kaç gün, ne tip soruların sorulduğunu öğrenmek için izleyin. Gruba alıştığınızda sizde postalamaya başlayın.
• Katıldığınız grubun FAQ (Sıkça Sorulan Sorular) kısmı var mı bakın. Üyeler her hafta aynı soruları görmekten sıkılabilirler.
• Grup yöneticisinin kurallarına uyun. Yönetici “netiquette” standartlarına uyacaktır.
• Bazı grupların pek çok farklı ülkeden üyesi olduğunu unutmayın.
  • Ülkenizdeki TV, sinema, pop kültürü, veya güncel olayları bilemiyebilirler. Bu konularda yazdığınız zaman, lütfen açıklayın.
  • Diğer üyelerin Milli veya bölgesel konuları anlayacaklarını zannetmeyin.
• Diğerlerini kızdıracak mesajlar göndermek için bir gruba üye olmayın.
• Sorularınızı grubun amacına uygun seçin.
• Başka birisi konu dışı bir soru sorarsa cevap vermeyin.
• Konu dışı soruya, başka biri eleştiri gönderirse “Ben bunu beğendim” gibi bir yazı göndermeyin.
• Bir haftadan daha uzun bir süre bilgisayarınızdan uzaklaşıyorsanız, üyelikden ayrılın veya geçici olarak durdurun.
• Başka birinin sorusuna cevap verebiliyorsanız bunu eposta ile yapın. Aynı soruya verilen 20 cevap posta kutunuzu boşuna dolduracaktır.
• Başka birine cevap yazarken, orjinal metnin tamamını koymak gerekli değilse koymayın.
• Uzun bir mesaj göndermek yerine, alıntı yapılan yerlere referans koyun. uzun bir mesaj göndermek zorunda kalırsanız, kullanıcıları yazının başında uyarın. Örneğin: WARNING: LONG MESSAGE
• Farklı gruplara aynı mesajı gönderirken grubun adını mesajın başına, tekrarlar için özür dileklerinizle birlikte yazın.
• Bu grupların halka açık olduğunu düşünün ve başkalarına, onların size davranmasını istediğiniz gibi davranın.
• Soru gönderirken, cevapların direkt kişisel adresinize gönderilmesini isteyin. Daha sonra cevabın özetini veya kendisini gruba siz gönderin.
• Grupdaki bir mesaja cevap verirken adresi kontrol edin. Yanlış veya kişisel cavapların grubun tümüne gitmesi rahatsız edici olabilir.
• Bir gruba üye olurken, onay mektubunu ilerisi için saklamanız yararlıdır. Böylece tatile giderken, üyeliği durdurmak için gereken adresi bulabilirsiniz.
• İş yeri epostasını değil kişisel adresinizi kullanın.
• netiquette kurallarını bilmeyen yeni üyeler için önerilerde bulunun.
• Grup’daki diğer kullanıcılar sizin üyeliğinizle ilgilenmezler. Üyeliğe giriş, veya ayrılma gibi taleplerinizi gruba değil, ilgili yerlere yapın:LISTSERV GRUPLARI- LISTSERV@hostPOSTALAMA ADRESLERİ – listname-REQUEST@host veya listname-OWNER@hostPostalama listelerinde veya LISTSERV gruplarında üyeliğe girmek veya çıkmak için mesajın içine aşağıdakileri yazın:SUBSCRIBE listname adınız Soyadınız (Üyeliğe girmek için) veya UNSUBSCRIBE listname (Üyelikten çıkmak için)

FTP – DOSYA TRANSFER PRTOTOKOLÜ

• Kullanıcılar PASSWORD alanlarına kendi E-posta adreslerini, yoksa misafir anlamında GUEST kelimesini girmelidirler.
• Dosya çekme işlemlerini mümkünse limitli tutun. Özellikle büyük dosyaları (1 Meg+), iş saatleri dışı ve gece saatlerinde yapın.
• Bulunduğunuz yöredeki saati değil, ziyaret ettiğiniz yerdeki saati düşünün.
• Çekilen dosyaları kişisel bilgisayarınızda saklayın.
• Mümkünse gönderilerinizi posta formatında yapın.
• Copyright veya lisans anlaşmalarını kontrol etmek kullanıcı sorumluluğundadır. Eğer program işinize yarıyorsa, yazana lisans bedelini ödeyin. Lisans konusunda şüpheniz varsa kopyalamayın. Yüklenen programlar için destek, programın üreticisinden istenmelidir. İstenmeyen programları sisteminizden silin.

TELNET

• Pekçok telnet servisi⁶ online olarak dökümantasyon dosyalarına sahiptir. Dökümantasyon’da belirtilenleri yapın.
• Diğer kullanıcıları da düşünerek; sistemde, aradığınız bilgiyi bulduktan sonra çıkın.
• Veriler ve bilgiler PC’nize yüklenerek kullanılmalıdır.

BİBLİYOGRAFYA

1. Kehoe, Brendan P. “A Beginner’s Guide to the Internet: Zen and the Art of the Internet”, First Edition, January 1992.
2. Shapiro, Norman, et al. “Towards an Ethics and Etiquette for Electronic Mail”., Santa Monica, CA: Rand Corporation (publication R-3283-NSF/RC), 1985.
3. Von Rospach, Chuq. “A Primer on How to Work With the USENET Community”
4. Horton, Mark; Spafford, Gene. “Rules of conduct on Usenet”
5. “A Guide to Electronic Communication & Network Etiquette”, revised and submitted by Joan Gargano, edited by Ivars Balkits, Computing Services- University of California Davis.
6. “Heartland Free-Net Registered User Guidelines”, Bradley University, Peoria, Il.
7. “Terms and Conditions of Membership and Affiliation”, CREN Information Center, October 25, 1990
8. “Electronic Mail and Networks: New Tools for Institutional Research and Planning.” by Dan Updegrove, John Muffo and Jack Dunn, University of Pennsylvania.
9. “Exploring Internet Training Series, Module 1- Exploring Internet:Using your Computer to Communicate”, by Deborah Shaffer, ES-USDA, CIT and Pennsylvania State University, Henry DeVries; Extension Electronic Technology Group, Cornell University; Gregory Parham, ES-USDA, CIT.
10. “Exploring Internet Training Series, Module 2- Mail-based Information Delivery: Alamanac and Listservs”. by Deborah Shaffer, ES-USDA, CIT and Pennsylavia State University; Henry DeVries, Extension Electronic Technology Group, Cornell University; Gregory Parham, ES_USDA, CIT.

Dökümanın bütünü kullanıldığında, veya bölümler halinde ancak orjinal yazıyı kaynak göstererek, dökümanı çoğaltabilir veya dağıtabilirsiniz. Önerileriniz için Tıklayın.⁷

DİPNOT

1. O günlerde yaygın geleneksel istemci-sunucu modelinin aksine, birbirine denk bilgisayarların hem alan hem veren olarak bilgi paylaşması. ↩︎
2. Wes Morgan, University of Kentucky Engineering Computing Center; Robert Slade, Vancouver Institute for Research into User Security; Pete Hoyle, William & Mary; Timothy A. Torres, San Jose State University; Paul Brians, Washington State University ; Paul F. Lambert, Bentley College; Philip M. Howard, Saint Mary’s University; Gordon Swan, Florida Atlantic University; Pauline Kartrude, Florida Atlantic University; Beth Taney, Penn State; Debbie Shaffer, Penn State and USDA-CIT; Henry DeVries, Cornell; Jim Milles, SLU Law Library; Martin Raish, State University of New York at Binghamton; Steve Cisler, Apple Corporation; Tom Zillner, Wisconsin Interlibrary Services; Tom Goodrich, Stanford University; Jim Gerland, State University of NY at Buffalo; Ros Leibensperger, Cornell; Paul White, Northern Michigan University; Marilyn S. Webb, Penn State; Judith Hopkins, State University of NY at Buffalo, Ros McCarthy; Karl Hanzel, UCAR/COMET. ↩︎
3. Princeton üniversitesinde terimler ve protokoller sayfası artık yok: http://wfn-shop.princeton.edu/cgi-bin/foldoc ↩︎
4. Florida Atlantik üniversitesindeki sayfa artık yok: https://www.fau.edu/barton/spam ↩︎
5. Elektronik sınırlar vakfındaki sayfa yok artık. Duygu gösterim sembolleri sosyal medya çıktıktan sonra çok ilerlerdi: https://www.eff.org/papers/eegtti/eeg_286.html ↩︎
6. Wisconsin üniversitesindeki sayfa kalkmış: https://uwm.edu/Mirror/inet.services.html ↩︎
7. İlk mail adresim ertunc@ibm.net vardı iletişim bilgim olarak. Artık bu adresi kullanmıyorum. ↩︎