Osmanlı’da Türk olmak

Osmanlı İmparatorluğu’nda, Türk kimliği etnik köken ve Türkçe konuşma yeteneği ile mi belirleniyordu, gerçekten bir Türk aşiret mensubiyeti ve/veya soyu gerekiyor muydu?

İmparatorluğun Avrupa yakasında Türk olmak tamamen din ile ilgiliydi. Özgür doğmuş ya da köle, erkek ya da kadın, genç ya da yaşlı herkes, Laponya’dan yeni inmiş bile olsa, yerel yetkililere gidip “Türk” lüğe dönebilirdi. Sünnet edilecek, yerleşmek için biraz nakit verilecek ve kutlamada toplulukta geçit töreni yapacaktı. Köleler ya serbest bırakıldı ya da başka Türklerin yanına nakledildi ya da evlendirildi. Hollandalılardan Ruslara, Yunanlılardan Arnavutlara kadar herkes giriş hakkı kazanabilirdi ve birçoğu imparatorluğun sonuna kadar bunu yaptı.

İslam’ı seçen Balkan toplulukları, günlük dilleri veya etnik kökenleri ne olursa olsun, ortak tabirle Türklerdi; Yunan dili, Arapçadan hatırı sayılır bir literatüre sahiptir. Orta Makedonya’nın güneyinde ve adalarda – genellikle büyük nüfuslar oluşturan – “Türkler” modern anlamda etnik olarak Türk değildi. Kendi içinde farklı olarak öne çıkan kendine has bir “Türk” grubu varsa, o varlıklı, kozmopolit şehirli sınıftı – efendi, burjuva, hepsinin en Türk olanıydı, yerel aşiretlere değil, bir bütün olarak imparatorluğa bağlıydı. İmparatorluğun sonraki yıllarında, bu Türkler, kırsal/etnik toplulukların aksine, imparatorluğun Avrupa kısmındaki en Batılılaşmış insanlardı.

Buna karşılık, Küçük Asya’da pozisyonlar tersine döndü. Yoksul, kırsal, genellikle heterodoks Anadolu ile saltanatın zengin, kentsel ve Avrupalılaşmış kalbi arasındaki gerilim ismin önemini azalttı. Antik Roma/İkonoklast siyasetinin bir ayna görüntüsünde, sosyal çatlaklar yaygın küçümseme ve dini gerilim yoluyla ifade edildi. Kırsal, aşiret, Alevi eğilimli Türklerin Şii Safevi/İranlı akrabalarını destekleyecekleri doğru bir şekilde tahmin edildi. Burada “Türk” olarak adlandırılmak, bir taşra höyüğü – “Osmanlı” halkının kozmopolit kültürüne yabancı bir köylü olmak demekti.

18. yüzyılda İstanbul’u ele geçiren ve saltanatın kendisini tehdit eden alt sınıf ve milis isyanlarında defalarca kaynayan bu gerilim, Selim’in Batılılaşma reformlarına tepki olarak mahkemeyi kalabalığın içinde rehin alan, yalınayak okuma yazma bilmeyen “Kabakçı Mustafa” (Kabakçı Mustafa, 1770’ler-1808) gibi kişilerde vücut buldu.

Arap dünyasında Türklük, zamanın bir noktasında Türk olan eski Osmanlı garnizonları gibi yerel kastlara etkili bir şekilde bağlıydı, ancak kültür ve kanda etkin bir şekilde Araplaşmıştı. Bazı bölgelerde siyasi elit ve yönetici sınıf olarak ikiye ayrılan diğer Türkler ve Çerkezler, özgür olmayan savaşçı kastını Bozkır ve Kafkaslardan alınan yeni Türk kölelerle sürekli olarak tazeleyen kölelik kurumuna bağlıydı. Her iki durumda da, ‘Türk’ nüfus küçüktü ve ulusal olarak inşa edilmiş olmaktan çok sosyal olarak inşa edilmişti, ancak en azından ana şehirlerde muazzam bir siyasi ve askeri güce sahipti.