Arap dönemi geçti. Arap olmayan güçler – Türkiye, İran ve İsrail – arasındaki rekabet bölgenin geleceğini şekillendirecek.
Foreign policy’de yer alan makale aşağıdaki gibi:
Amerika Birleşik Devletleri, yirmi yıldan fazla bir süredir Ortadoğu siyasetini ılımlılık ile radikalizm arasında bir çekişme olarak görmektedir – Araplar İran’a karşı. Ancak Donald Trump’ın başkanlığının dört yıllık döneminde, ABD, bölgenin Arap olmayan üç gücü İran, İsrail ve Türkiye arasında büyüyen farklı, daha derin çatlaklara gözlerini kapattı.
1956 Süveyş krizinden sonraki çeyrek yüzyıl boyunca İran, İsrail ve Türkiye, Arap dünyasına karşı ABD’nin yardımıyla bir denge kurmak için güçlerini birleştirdi. Ancak Arap devletleri, ABD’nin 2003’te Irak’ı işgalinden bu yana daha derin felç ve kaosa sürükleniyor, ardından başarısız Arap Baharı geliyor ve yeni fay hatlarına yol açıyor. Aslında, Orta Doğu’yu şekillendirme olasılığı en yüksek olan rekabet artık Arap devletleri ile İsrail veya Sünniler ve Şiiler arasında değil, Arap olmayan üç rakip arasındadır.
Güç ve nüfuz için ortaya çıkan rekabet, Osmanlı İmparatorluğu, Avrupalı güçlerin bölgeyi kontrol etmeye çalışırken parçalara bölündüğünde, Birinci Dünya Savaşı sonrası düzeni bozacak kadar şiddetli hale geldi. Arap dünyası parçalanmış ve Avrupa’nın elinin altında olmasına rağmen Ortadoğu’nun siyasi kalbiydi. Avrupa yönetimi, etnik köken ve mezhep ayrılıklarını derinleştirdi ve bugüne kadar ayakta kalan rekabet ve savaş hatlarını şekillendirdi. Sömürge deneyimi, II.Dünya Savaşı’ndan sonra bölgeyi kasıp kavuran ve Arap dünyasını ABD’nin Orta Doğu’daki stratejisinin merkezine yerleştiren Arap milliyetçiliğini de canlandırdı.
Bunların hepsi şimdi değişiyor. Arap dönemi geçti. Şimdi yükselen Arap olmayan güçler ve İran bölgeye erişimini genişletirken ve Amerika Birleşik Devletleri taahhüdünü azaltırken kendilerini tehdit altında hissedenler Araplardır. Geçen yıl, Suudi Arabistan ve Birleşik Arap Emirlikleri’ndeki tankerlere ve petrol tesislerine yönelik saldırılardan İran’ın sorumlu olduğunun tespit edilmesinin ardından Abu Dabi, İsrail ile tarihi bir barış anlaşması yapmak için İran tehdidini gösterdi.
Ancak bu barış anlaşması, İran’a olduğu kadar Türkiye’ye karşı da bir siperdir. Trump yönetiminin iddia ettiği gibi bölgeyi barışa doğru yeni bir rotaya sokmak yerine, anlaşma Araplar, İranlılar, İsrailliler ve Türkler arasında önceki yönetimin dikkate almadığı bir rekabetin yoğunlaştığına işaret ediyor. Aslında, ABD’nin ne istemediği ne de içine girmeyi göze alamayacağı daha büyük ve daha tehlikeli bölgesel silahlanma yarışlarına ve savaşlara yol açabilir. Bu nedenle, ABD dış politikasının bu yeni bölgesel güç rekabetini körüklemek yerine kontrol altına almaya çalışması gerekiyor.
İran’ın nükleer yetenek arayışı ve müşterilerini ve vekillerini Arap dünyasını etkilemek ve ABD çıkarlarına ve İsrail’e saldırmak için kullanması artık tanıdık geliyor. Yeni olan, Türkiye’nin çok daha geniş bir bölgede öngörülemez bir istikrar bozucu olarak ortaya çıkmasıdır. Artık Batı’da bir gelecek tasavvur etmeyen Türkiye İslami geçmişini daha kararlı bir şekilde kucaklıyor, bir asır önce çizilen çizgileri ve sınırları ile geçmişe bakıyor. Bir zamanlar Osmanlı İmparatorluğu üzerinde sahip olduğu nüfuz iddiası artık retorik olarak reddedilemez. Türk hırsı artık hesaba katılması gereken bir güç.
Örneğin, Türkiye şu anda Suriye’nin bazı kısımlarını işgal ediyor, Irak’ta nüfuz sahibi ve İran’ın hem Şam hem de Bağdat’taki etkisine karşı geri adım atıyor. Türkiye, Irak’taki Kürtlere yönelik askeri operasyonları artırdı ve İran’ı, Türkiye’nin Kürt düşmanı Kürdistan İşçi Partisi’ne (PKK) destek vermekle suçladı.
Türkiye kendini Libya iç savaşına sokmuş ve son olarak Kafkasya’da Ermenistan ile Azerbaycan arasında Dağlık Karabağ konusunda yaşanan anlaşmazlığa kararlı bir şekilde müdahale etmiştir. Ankara’daki yetkililer de Afrika Boynuzu ve Lübnan’da genişleyen rolleri gözlüyor, Arap yöneticiler ise Türkiye’nin Müslüman Kardeşler’e verdiği destek ve Arap siyasetinde söz sahibi olma iddiasından endişe ediyor.
Arap olmayan üç devletin her biri, bu tür tecavüzleri güvenlik için gerekli olduğu gerekçesiyle haklı görüyorlar, ancak aynı zamanda ekonomik motivasyonlar da var – örneğin, İran için Irak pazarına erişim veya İsrail ve Türkiye için Akdeniz’deki zengin gaz sahalarını kontrol altına alma konusunda kutup pozisyonları var.
Tahmin edilebileceği gibi, Türk yayılmacılığı, İran’ın Levant ve Kafkasya’daki bölgesel çıkarlarına, Türkiye’nin imparatorluk geçmişini çağrıştıran şekillerde karşı çıkıyor. Türkiye Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın Bakü’ye yaptığı muzaffer bir ziyaret sırasında, güneyi İran’da bulunan tarihi Azerbaycan’ın bölünmüşlüğünden yakınan bir şiir okuması, İran’ın liderlerini sert bir şekilde kınamaya teşvik etti. Bu münferit bir yanlış adım değildi.
Erdoğan bir süredir Musul’a kadar güneydeki Osmanlı Arap toprakları konusunda Mustafa Kemal Atatürk’ün haksız olduğunu ileri sürüyordu. Erdoğan, Türkiye’nin bu topraklardaki ilgisini canlandırırken, modern Türkiye’nin kurucusundan daha fazla vatanseverlik iddia ediyor ve Ortadoğu’da Türk ayrıcalıklarını öne sürerken Kemalist mirasından koptuğunu açıkça belirtiyor.
Suriye’de olduğu gibi Kafkasya’da da Türk ve İran’ın çıkarları Rusya’nınkilerle iç içe geçmiş durumda. Kremlin’in Ortadoğu’ya ilgisi yalnızca Libya, Suriye ve Dağlık Karabağ’daki çatışmalarda değil, aynı zamanda OPEC’den Afganistan’a kadar diplomatik sahnede de genişliyor. Moskova, bölgenin tüm kilit aktörleriyle yakın bağlarını sürdürüyor ve bazen birinin lehine, sonra diğerine yöneliyor. Avantajını genişletmek için bu dengeleme eylemini kullanıyor. Ortadoğu’dan ne istediği belirsizliğini koruyor, ancak ABD’nin ilgisinin azalmasıyla, Moskova’nın karmaşık ilişki ağı, bölgenin geleceğini şekillendirmede çok büyük bir rol oynamaya hazırlanıyor.
İsrail de Arap dünyasındaki ayak izini genişletti. Trump 2019’da İsrail’in 1967’de Suriye’den ele geçirdiği yarım asırlık Golan Tepeleri iddiasını kabul etti ve şimdi İsrailli liderler, Batı Şeria’nın bazı kısımlarını resmen ilhak ederek sınırlarını yüksek sesle genişletmeyi planlıyorlar. Ancak İbrahim Anlaşmaları, Arapların kendi konumlarını güçlendirmek için tüm bunların arkasına baktıklarını öne sürüyor. İran ve Türkiye’ye karşı İsrail ile ittifak kurarak Amerika’nın Orta Doğu’daki azalan ilgisini telafi etmek istiyorlar. İsrail’i, kendilerini bölgesel nüfuz oyununda tutmak için bir koltuk değneği görüyorlar.
İran ile İsrail arasındaki gerginlik, İran’ın Arap dünyasının daha da derinliklerine ulaşmasıyla son yıllarda önemli ölçüde arttı. İkili şimdi Suriye’de ve siber uzayda bir yıpratma savaşına girdiler. İsrail ayrıca doğrudan İran’ın nükleer ve füze programlarını hedef aldı ve son zamanlarda İran’ın en büyük nükleer bilim adamının öldürülmesinden sorumlu tutuldu.
Türkiye’nin Irak, Lübnan, Suriye ve Afrika Boynuzu’na uzanan mevcut bölgesel duruşu Suudi Arabistan, BAE ve Mısır’ın izlediği politikalarla doğrudan çelişiyor.
Ancak Orta Doğu mücadelesi sadece İran ile ilgili değil. Türkiye’nin İsrail, Suudi Arabistan, BAE ve Mısır ile ilişkileri on yıldır kötüye gidiyor. İran’ın İsrail’e karşı Hamas’ı desteklemesi gibi Türkiye de aynı şeyi yaptı ama Müslüman Kardeşler’i destekleyerek Arap yöneticileri kızdırdı. Türkiye’nin Irak, Lübnan, Suriye ve Afrika Boynuzu’na uzanan mevcut bölgesel duruşu, Libya’nın iç savaşında Katar’ı ve Trablus hükümetini kararlı bir şekilde savunurken, Suudi Arabistan, BAE ve Mısır’ın izlediği politikalarla doğrudan çelişiyor.
Tüm bunlar, Ortadoğu’daki itici gücün artık ideoloji veya din değil, eski moda realpolitik olduğunu gösteriyor. İsrail Suudi-Emirlik pozisyonunu güçlendirirse, Katar veya Umman gibi kendisini tehdit altında hissedenlerin, koruma için İran ve Türkiye’ye güvenmesi beklenebilir. Ancak İsrail-Arap uyumu, İran ve Türkiye’ye ortak dava açmaları için neden verirse, Türkiye’nin Kafkasya ve Irak’taki saldırgan duruşu İran için bir endişe haline gelebilir. Türkiye’nin Azerbaycan’a askeri desteği şu anda İsrail’in Bakü’ye verdiği destekle aynı çizgide ve İran, Suudi Arabistan ve BAE, Türkiye’nin bu çatışmadaki başarılı manevrasının sonuçları konusunda endişe duyarak kendilerini bir anlaşmada buldular.
Bölgede birbiriyle örtüşen bu rekabet, taktik ittifakların daha da öngörülemez hale gelmesine sebep olabilir. Bu da, bölgedeki çatlakları kendi lehine kullanmakta ustalığını kanıtlamış olan Rusya’nın müdahalesine davetiye çıkarabilir. Çin de aynı şeyi yapabilir; İran’la stratejik ortaklık ve Suudi Arabistan’la nükleer anlaşma konusundaki konuşması pekala sadece bir başlangıç eylemi olabilir. Amerika Birleşik Devletleri, Çin’i Pasifik açısından düşünür, ancak Orta Doğu, Çin’in batı sınırına bitişiktir ve Pekin’in Avrasya etki alanındaır.
Biden yönetimi, bölgesel diyaloğu teşvik ederek gerilimlerin azaltılmasında kilit bir rol oynayabilir ve mümkün olduğunda etkisini çatışmaları sona erdirmek ve ilişkileri onarmak için kullanabilir. Washington’daki değişime yanıt olarak, kan davası içindeki düşmanlar bir ateşkes sinyali veriyor ve bu da yeni yönetime bir fırsat sağlıyor.
Türkiye ile ilişkiler yıpranmasına rağmen, bir NATO müttefiki olmaya devam ediyor. Washington sadece İsrail ile Türkiye arasındaki değil, aynı zamanda Türkiye ile Suudi Arabistan ve BAE arasındaki bağları geliştirmeye odaklanmalı – ve bu Riyad ve Abu Dabi’yi Katar ile bağlarını gerçekten düzeltmeye zorlamak anlamına geliyor. Körfez rakipleri bir ateşkes ilan ettiler, ancak onları bölen temel sorunlar devam ediyor ve bunlar tam olarak çözülmezse, aralarındaki farklılıklar başka bir ihlale neden olabilir.
İran daha zor bir sorun. ABD yetkilileri önce nükleer anlaşmanın geleceği ile mücadele etmek zorunda kalacaklar, ancak daha sonra Tahran ve Washington, İran’ın geniş bölgedeki yayılmacı hamlesi ve balistik füzeleri hakkında konuşmak zorunda. Washington, Arap müttefiklerini de bu yaklaşımı benimsemeye teşvik etmeli ve aynı zamanda İran’la çatışmalıdır. Nihayetinde İran’ı dizginlemek ve füzelerini sınırlamak, bölgesel silah kontrolü ve bölgesel bir güvenlik mimarisi inşa etmek yoluyla sağlanabilir. Amerika Birleşik Devletleri bu süreci kolaylaştırmalı ve desteklemeli, ancak bölgesel aktörler onu benimsemelidir.
Orta Doğu bir uçurumun kenarında ve geleceğin barışçıl olup olmadığı, Amerika Birleşik Devletleri’nin izleyeceği yola bağlı. Biden yönetimi Orta Doğu’da ABD’nin bitmek bilmeyen angajmanlarından kaçınmak istiyorsa, şimdi bölgeye karşı sezgisel olarak daha fazla zaman ve diplomatik kaynak ayırmalıdır. Washington gelecekte Orta Doğu’da daha az şey yapmak istiyorsa, öncelikle bir nebze istikrar sağlamak için daha fazlasını yapmalıdır. Bölgesel dinamiklere daha geniş bir bakış açısıyla başlamalı ve yeni bölgesel güç rekabetlerinin azaltılmasını önceliği haline getirmelidir.