2000 yılında (AKP öncesi) Türkiye economist dergisinde ne şekilde değerlendirilmiş. Zaman zaman geriye dönüp o zaman nasılmışım diye bakmakta yarar var. Çok değil 18 yıl önce. O gün doğanlar bugün oy veriyor.
Ingilizce link ve izahat(Birinci kisim)
Turkce ozet (ikinci kisim)
SURVEY TURKEY
FEW museums would make such a meal of three stale chickpeas. Yet there they sit in their plate-glass display, shrivelled and grey but lovingly lit and labelled in two languages. As the labels explain, these are not just any chickpeas. They belonged to Mustafa Kemal Ataturk, “Father of the Turks”, the founder of modern Turkey.
When Ataturk died, in 1938, the government of the day commissioned a shrine to house not only his body but also his old cars, suits, golfing plus-fours, pjamas, socks, unsmoked cigarettes, even his nail-clippers. In a souvenir shop you can buy Ataturk carpets, fridge magnets and CD-ROMs, not to mention a selection of snaps of a sun-kissed Ataturk in tight-fitting swimming trunks. A diverse stream of visitors shuffles by: giggling lovers, veiled housewives, impish children, conscripts, businessmen, pensioners, all united by their fascination with the most mundane details of Ataturk’s daily life.
Turks undoubtedly owe Ataturk an enormous debt of gratitude. After all, he almost single-handed saved their country from destruction. At the end of the first world war, it looked as though, after centuries of Ottoman decline, Turkey might disappear from the map altogether. But Ataturk rallied the bedraggled remnants of the Ottoman army, defeated the invading Greeks, threw out the humiliating treaty of Sèvres and won international recognition of an expanded and revitalised Turkish state.
Over the next 15 years, Ataturk reinvented Turkey on the model of a European nation-state. He replaced an absolute monarchy with a democratic republic, an explicitly Islamic ethos with staunch secularism, a fractured and inefficient administrative system with a centralised bureaucracy, and an agrarian economy with an increasingly urban and industrial society. For Turkey, Ataturk was the equivalent of the Pilgrim Fathers, George Washington and Henry Ford all rolled into one.
Astonishingly enough, it worked. Ataturk’s creation has not only survived but thrived. The remnants of a tattered empire have become an important country by any measure, with the world’s 17th-largest population as well as economy. Its armed forces are the second-largest in NATO. It exports everything from T-shirts to F-16 fighters, not to mention workers by the million. It has football teams that can challenge the best in Europe, and an airline that flies all over the world. For decades, Turkey has managed to preserve-albeit with the occasional interruption-both a vibrant economy and a functioning democracy.
Preserved in aspic
Even so, standing in front of the 70-year-old cocktail snack painstakingly preserved because Ataturk almost ate it, you cannot help feeling that Turkey’s reverence for its founder is a little short on perspective. What applies to Ataturk’s chickpeas applies even more strongly to his philosophy. At times, it seems, Turks are so busy defending the details of his reforms that they forget about the big picture. Ataturk wanted to make Turkey into a modern, dynamic European country, not to replace one ossified and archaic system with another.
Both Europe and Turkey have changed out of all recognition since Ataturk danced the Viennese waltz as Ottoman military attaché in Sofia, but Kemalist orthodoxy has not. The buzzwords in the European Union these days are autonomy, devolution, regionalism and subsidiarity; but Turkey’s rulers are still harping on about the sacred and indivisible unity of the state. When Ataturk first conceived that policy 77 years ago, invasions and uprisings had already lopped Turkey in half, and looked set to continue. Today, Turkey could thump any of its neighbours in a war, and has thumped the separatist guerrillas of the Kurdish Workers’ Party (PKK). Yet it remains paranoid about being dismembered.
Likewise, when Ataturk banished all traces of religion from public life, Muslim traditionalists had been resisting all innovation, education and development, causing Turkey to fall far behind Europe. Nowadays, the most Islamically inclined political party is also one of the keenest on Turkish membership of the EU, and secularists are making it harder for devout Muslims to get a proper education. In the topsy-turvy world of Turkish secularism, the state has prevented women from wearing what they want, and banned the country’s most popular political party-in the name of democracy.
All-powerful state
In this and other ways, Turkey clings to the idea of a know-it-all state. The constitution not only defines the country as “loyal to the nationalism of Ataturk”, but also attempts to keep it that way forever, by expressly forbidding any change to the clauses containing that definition. It weighs down its protection of civil liberties with so many restrictions that Turks jokingly refer to it as the constitution of exceptions. They are not allowed to elect their president (the parliament does that), nor to insult him. Likewise, Turkey’s laws do little to subordinate the army to civilian control, but take great pains to protect its “moral character” from criticism. Policemen feel free to torture, soldiers to meddle in political affairs and civil servants to whitewash their abuses. Such paternalism may have helped to shake Turkey out of its Ottoman torpor, but it goes down badly in liberal-democratic modern Europe.
That said, Turkey has managed to shake off some of its most dated Kemalist practices. Over the past 20 years, successive governments have been trying to disentangle the state from the economy. The late Turgut Ozal, who held office both as prime minister and, subsequently, president, is said to have devised the now familiar “build-operate-transfer” formula for private infrastructure investment back in the 1980s. The public sector’s once huge share in industry and commerce has shrunk to about 12% today. With state steel mills, petrol stations and meat-packing factories among the many public enterprises on the auction block, Ataturk’s legacy of state-led industrialisation will soon have rusted away. That should make it easier to tame Turkey’s reckless spending and runaway inflation.
There are grounds for optimism on the political front as well. The capture of Abdullah Ocalan, the leader of the PKK, may pave the way for a more dispassionate debate of the Kurds’ place in Turkish society. Ahmet Necdet Sezer, a judge who has just become president with the support of all the big political parties, has called for reform of the constitution. And both press and public have become quicker to denounce misbehaviour by generals, politicians and bureaucrats.
In 1950, 12 years after Ataturk’s death, the income of the average Turk was marginally higher than that of his counterpart in Spain or Portugal.
Since then, Spain and Portugal have erased most traces of their authoritarian and statist past, whereas Turkey has dawdled. Nowadays, the income of the average Portuguese, Spaniard or Greek is three to five times that of his Turkish equivalent (see chart 1).
By following the spirit rather than the letter of Kemalism, Turkey could
yet make up the lost ground. Whereas, by sticking to a narrow
interpretation of Ataturk’s legacy it might actually encourage the very
problems he was trying to head off: religious extremism, ethnic
separatism and institutional decay. That would be very bad news for
Turkey’s 66m people, and at least a pity for the world.
LINKS
The “CIA World Factbook” has 1999 statistical indicators on
Turkey. For background on Turkey’s history and economy, follow
the links provided by Harvard’s Center for Middle East Studies.
The Turkey update from the Center for Strategic and International
Studies chronicles recent Turkish political events. Ataturk.com
presents a loving biography of Ataturk. A December 1999 European
Commission report assesses Turkey’s economic, political and
administrative progress towards EU accession.
TÜRKÇE ÇEVİRİSİ
İngiltere’de yayımlanan The Economist, son sayısında 16 sayfalık Türkiye Raporu hazırladı. Esad’ın ölümünün bir anda gündeme oturması, The Economist’in Türkiye Raporu’nu atlamamıza yol açtı.
The Economist, yaklaşık 150 yıldır yayımlanan; birinci sınıf araştırma haberleri ve analizleriyle haklı bir saygınlığa ve etkinliğe sahip olan; bu yüzden de hemen tüm dünyadaki elitlerin yakından izledikleri, izlemek zorunda oldukları bir dergi.
Düşündürücü bir Türkiye portresi
Derginin 16 sayfalık Türkiye Raporu’nda Türkiye’nin Soğuk Savaş’tan sonraki süreçteki portresi resmediliyor ve Cumhuriyet öncesi ve sonrası dönemde yaşanan türlü olaylara sık sık göndermeler yapılıyor.
Raporda, kendi kendine hayali sorunlar yaratan ve sonra da bu sorunları ciddi ciddi tartışmaya çalışan karanlık, traji-komik bir Türkiye portresi çiziliyor: “Çağdaşlaşma, Atatürkçülük adına, kendi halkının inançlarını; düşünce, eğitim, yayın, konuşma gibi en temel demokratik ve insani haklarını, özgürlüklerini bastıran, yok sayan laiklik anlayışı ve uygulaması” sorgulanıyor. Elitlerin “Atatürkçülüğü dar kafalı bir şekilde algılamalarının ve yorumlamalarının” Türkiye’de “İslamcılığın aşırı biçimler alarak yükselişe geçmesini, etnik ayrıkçılığı ve kurumların çöküş sürecini körüklediği ve hızlandırdığı” vurgulanıyor.
Türkiye’nin iç ve dış politikadaki imkanlarını, dinamiklerini akıllıca kullanamadığı; içerde yığınla sorunla boğuşan ülkenin, dışarda önüne açılan imkanları ve fırsatları değerlendiremeği, 9 komşusundan 7’si ile kavgalı olduğu; bunun Türkiye’nin hem bölgedeki hareket alanını kısıtladığı; hem de anlamsız bir şekilde içine kapanmasına yol açtığı ifade ediliyor.
Atatürk’ü -nihayet- keşfetmek!
Türkiye’nin içine sürüklendiği devasa sorunlardan kurtuluşunun, “Atatürk’ün çizdiği yoldan gitmekle mümkün olabileceği” belirtiliyor.
Nitekim dergi, Türkiye Raporu’na, “Ataturk’s Long Shadow”/”Atatürk’ün Uzun Gölgesi” başlığını uygun görmüş.
Başlık, son yıllarda başta Amerika olmak üzere Atatürk’ü nedense ancak şimdilerde keşfetme ihtiyacı hisseden Batılıların halet-i ruhiyesini çok güzel ele veriyor: Şimdiye kadar Atatürk’ün Türkiye’nin Batılı bir yörüngeye girdirilmesinde ne denli kilit rol oynadığını Osmanlılarla-Avrupalılar arasındaki yüzyıllar süren husumetten ötürü görmek istemeyen Batılılar, son yıllarda, Türkiye’nin Batılı yörünge’den çıkabileceğine ilişkin önemli sinyaller aldıkları için olsa gerek Atatürk’ü, Atatürk’ün önemini ancak şimdilerde kavramaya başlamış durumdalar. O yüzden derginin Türkiye Raporu’nun başlığında ifade edilen ve ilk yazıda açıkça dile getirilen şey, dosyanın son paragrafına kadar birkaç kez tekrarlanıyor: Atatürk, Türkiye’yi Avrupa uygarlığına dahil etmek için çabalamıştı. Oysa Cumhuriyet tarihi boyunca Türkiye’yi yöneten elitler, Atatürk’ün Türkiye’yi Avupalılaştırma/Batılılaştırma projesini özü, ruhu itibariyle değil de, lafzen, şekli olarak anlama ve uygulama açmazı içinde oldular. Bu yüzden Türkiye’de katı, laftan anlamaz, kaba-saba laik elitler zuhur etti ve bunlar, zaman zaman paranoyaya varacak kadar rejimi koruma refleksiyle hareket ettiler: Sonuçta Türkiye, siyasi olarak da, ekonomik olarak da, toplumsal olarak da içinden çıkılması bir hayli zor sorunlarla karşı karşıya getirildi. Tüm bu uygulamalar, Türkiye’yi laik-antilaik çatışmasının eşiğine sürüklemekten, dolayısıyla halkın insiyaki olarak İslami duygularını kabartmaktan ve İslam’a daha fazla sarılmasına yol açmaktan başka bir işe yaramadı.
Türkiye, AB’ye niçin alınmalı?
Dergide Türkiye’nin AB’ye niçin alınma ihtiyacı hissedildiğine ilişkin olarak da şu ilginç görüşler dile getiriliyor: Türkiye, içerde zoraki olarak yaratılan gerilim, kavga ortamını yok etmek ve bir an önce, Atatürk’ün belirlediği çizgide giderek tam olarak Batılılaşmak zorunda. Aksi takdirde, Türkiye’de Batı-karşıtlığının, fundamentalist İslamın ve milliyetçi duyguların yükselişe geçmesini önleyebilmek mümkün olmayabilir.
Hem dile getirilen bazı gözlemler, hem de Vural Savaş’ı birkaç kez yerden yere vurması nedeniyle naif/acınası Fazilet vekillerinin derginin raporuna mal bulmuş mağribi sarılacaklarından adım gibi eminim. Oysa derginin Türkiye Raporu’nu, bir okuyuşta tam olarak anlayabilmek, çözebilmek öyle pek kolay değil. Çünkü İngiliz, ilginç, esrarengiz şeyler söylüyor ama ağzındaki baklayı tam olarak çıkarmıyor.
Bu nedenle, Türkiye gibi, kendi’siyle, kendi toplumsal ve kültürel dinamikleriyle kavgalı olan; kendi kendini sümürgeleştirmek gibi absürt bir çabayı modernleşmek, çağdaşlaşmak olarak algılayabilen; derinlikten, medeniyet/tarih bilincinden ve birikiminden yoksun bir ülkenin okumuş yazmışlarının derginin raporunda söylenenleri değil; söylenmek istenen şeyleri tam olarak kavrayabileceklerine inanamıyorum.
Raporu “anlamlı” buluyorum ve elitler tarafından dikkatle okunmasını öneriyorum.
RAPORUN DİĞER BÖLÜMLERİNDEN
Kemalizmin son savunma hatti
Ankara, 14/06— tiraji haftada 722 bin olan bagimsiz egilimli the economist dergisinin 10.6.2000 tarihli sayisinda yeralan turkiye ekinde yukaridaki baslik altinda yayimlanan yorumun cevirisi soyledir:
son cumhurbaskanligi secimleri sirasinda, turkiye’nin onde gelen gazetelerinden birinde, genelkurmay baskani’nin ordunun bu secim yarisina karismayacagini soyledigi bildirildi. ancak bu tur karalayici soylentileri bastirmaktaki titizligi ile bilinen genelkurmay baskanligi, hemen bir tekzip yayinladi. sert bir basin aciklamasi yapilarak, “silahli kuvvetlerin bir fikrinin olmamasi hayal bile edilemez” denildi. ordunun acik tavrini destekleyen ilk siyasetci, bulent ecevit oldu. ecevit, genelkurmayin, ulkenin en
onemli siyasi mucadelesine acik mudahalesini “dogal” olarak nitelendirilebilecegini belirtti.
askeri mudahale, avrupa birligi’nin nazarinda oldukca tuhaf karsilanirken turkiye’de oldukca dogal gorulmektedir. ab, turkiye’nin tam uyelige dogru attigi adimlarla ilgili en son raporunda, “ordu uzerinde sivil denetimin olmamasinin endise yarattigi” belirtildi. ab’nin ozellikle dikkatini ceken iki anayasal anomali soz konusu: bunlardan ilki, genelkurmay baskanligi’nin, bati avrupa ulkelerinde oldugu gibi savunma bakanina degil dogrudan basbakana rapor vermesi; ikincisi ise ordu’nun, cumhurbaskani, basbakan ve uc bakanin yanisira bes en ust duzey askeri yetkilinin de yer aldigi milli guvenlik kurulu
(mgk) araciligiyla (tumuyle) sivil meselelerde agirligini hissettirmesidir.
bu durum bir anlamda, ordunun memnuniyetsizliginin ilk ifadesi olarak tank seslerinin duyuldugu gunlere nazaran bir gelisme sayilabilir. 1960-1980 yillari arasinda uc kez yonetime el koymus olan ordu, o zamandan bu yana kislasina cekilmis durumda. ayrica turkiye’de bugune dek goreve gelen 10 cumhurbaskanindan altisi askerdi (son uc cumhurbaskani da sivil). son 1980 darbesinin ardindan, dogrudan mudahaleye ihtiyac duyulmadan, buyuk olcude mgk araciligiyla ordunun etkisini ayakta tutacak nitelikte yeni bir anayasa hazirladi. ornegin bir mgk toplantisinda ordu, basbakan erbakan’a islamci okullarin yayginlasmasini onlemesi ve islamci memurlarin isten atilmasini onerdi. ordu sonunda, erbakan’i makamindan ayrilmaya zorladiginda, turk kose yazarlari, bu girisimi, “post-modern bir darbe” olarak nitelendirdi.
bu tur mudahalelere pek az rastlanmakla birlikte, ordu, daha siradan meselelerde istedigini yaptirabiliyor. savunma harcamalari, ingiltere’de yuzde 6, italya’da yuzde 4 iken turkiye’de butcenin yuzde 14’unu olusturmaktadir. surekli mali aciga ragmen hic kimse bu paranin nasil harcandigini denetleme zahmetine katlanmiyor. gazeteci koru, “savunma bakanligi butcesi meclise geldiginde tek bir milletvekili kalkip da bir sey demiyor”
dedi. soguk savasin son bulmasi, yunanistan’la yasanan yeni gelismeler, turkiye’nin israil’le derinlesen ittifaki ve ulkenin pkk’yi belirgin bir bicimde yenilgiye ugratmasi, iste tum bunlar, turkiye’yi hic olmadigi kadar guvenli bir ulke yapmasina ragmen, ordu pahali bir modernizasyona kalkisti.
oyleyse bu kibirli ve sorumsuz askerler sevilmiyor mu? aksine, bir biri ardina yapilan kamuoyu yoklamalarinda, turk halkinin, silahli kuvvetleri, ulkenin en sevilen kurumu olarak degerlendirdigi ortaya cikmaktadir. bir kisi, buyuk bir cogunlugun gorusunu dile getirerek, “silahli kuvvetler ulkede neredeyse calisan tek kurum” diyor. askeri hizmet yukumlulugu, istanbul’un zengin takimi ile anadolu’nun ic bolgelerinde yasayan yoksul insanlar arasinda ortak bir zemin olusturuyor. siyasiler dalevereci ve sahtekar, generaller ise ilkeli ve acik sozlu olarak degerlendiriliyor.
kibirli buyuk is cevrelerinin aksine ordu, siradan olan bir turk vatandasina basarili olma firsati veriyor.
ordunun yalnizca olaganustu durumlarda acikca yonetime elkoydugu ve her seferinde yonetimi cok kisa bir sure icinde gonullu olarak sivillere devrettigini soylemek gerekir.
kose yazari mehmet kislali, “ordunun asla ve asla iktidari kendileri icin istemedigi” konusunda israrli. askerlerin gercekten de, kendilerini ulkenin mesru yoneticisi degil, ancak kemalizmin son savunma hatti olarak gordukleri soylenebilir. pkk’ya karsi askeri operasyonlarinin cifte basarisi ve refah partisi’ne yonelik siyasi saldirilari, onlar hakkindaki olumlu anlayislari guclendirmis olmali.
mevcut hukumetin yuksek rutbeli subaylarla aralarini bozmak istememesinde sasilacak bir durum yoktur. turkiye’nin askeri amaclari ve harcamalari ile ilgili basit sorularla karsilastiginda savunma bakani, genelkurmay’a basvurmaksizin sorularin hicbirine cevap veremeyecegini soyluyor. diger yetkililer de gelecek ile ilgili reformlari hic olmazsa taslak halinde aktarmaya yanasmiyor; bunun yerine “turkiye’nin ozel bir durumu oldugunun” anlasilmasini istiyorlar.
neyse ki son zamanlarda basin, silahli kuvvetlerin rolu konusunda siyasilerden daha cesur cikti. ordunun gecen yil meydana gelen depreme gec ve beceriksiz mudahalesi rahatsizlik yaratti. bunun uzerine kose yazarlari, onlarin sasali mali planlarini sorgulamada daha cesur davranmaya basladi. guneydogu’daki savasi konu alan bir kitapta, bazi subaylarin para kazanma hirsiyla uyusturucu kacakciligi yaparak, sivillere kotu davranarak savasi istismar ettikleri korkusuzca dile getirildi. bu iddialarin bir kismi kanitlanmadan kaldiysa da (ve kitap yasaklandi) ordu’da yasanan mali karisikliklarla ilgili yeni yeni supheler ortaya cikiyor.
ozellestirme calismalarinin surduruldugu bugunlerde, renault ile ortaklik gibi girisimleriyle buyuk olcude cagin ilerisinde bir goruntu sergiliyor. siradan emekli generaller sik sik buyuk sirketlerin yonetim kurullarinda koltuk edinmekte ve bu arada bazilarinin ismi mali skandallara karismakta. tum bunlar, daha fazla sivil denetim ve kontrol tezini guclendirmektedir.
reform ihtiyaci yalnizca sivillerden gelmemektedir. nato icindeki paralel egilimle, ordu’nun kendisi de hareket kabiliyeti daha buyuk ve daha yuksek teknoloji ile calisan bir ordu olmaya hevesli ve bu durum, hem turkiye de kesenin agzini elinde tutanlarla silahlari satanlar acisindan daha fazla alimi ve dolayisyla daha dikkatli bir incelemeyi beraberinde getirmektedir. ordu ayrica, silahli guclerin verimliligini artirmak icin ordu’nun turk kamu hayatindaki ozel rolunun sorgulanmasini saglayacak bir girisimle
askerlik hizmetini kaldirmak soylentilerini yaymaktadir.
avrupa’nin yeni “guvenlik ve savunma kimligi” girisimine katilmak isteyen ordu, bunu tasarima dokecek olan sivillerle iyi gecinmek durumunda olacaktir. gozlemciler, generallerin sivil ve askeri iliskiler acisindan en makul formulu bulmak icin avrupa ulkelerinin anayasalarini incelediklerini soylemektedir. generaller, avrupa birligi uyeligini ataturk’un hayallerinin gerceklesmesi olarak degerlendiriyor.
genelkurmay baskanligi’nin bu kadar ilgi gosterdigi cumhurbaskanligi secimi, ordu’nun bu tur maceralarinin dizginlenmesinde bir nebze rol oynayabilir. generaller, anayasa mahkemesi baskanligi doneminde refah partisi’nin yani sira, uc kurt partisinin de kapatilmasini saglayan sezer’in seciminden memnun olmalilar. ancak tum bu itimatnamelere ragmen sezer, askerler tarafindan kaleme alinan anayasada reforma gidilmesini istedi. sezer, kurtlerin kulturel haklari adina bir isaret olarak vatandaslarin hangi dili istiyolarsa o dili konusmakta serbest olmasi gerektigini bile soyledi. bu tur oneriler, bir baskasindan gelse afaroz edilecekken, ordu’nun baskomutani sifatiyla kendini kemalizm’e adamis olan sezer’den boyle bir degisiklik talebi
karsisinda ordu bunu sineye cekebilir.
Bir yanıt yazın