YENI TURKIYE DEVLETININ MAKARRI IDARESI : ANKARA

Efendiler, Lausanne Muahedesinin mutemmimlerinden olan tahliye protokolu tatbik olunduktan sonra, kamilen ecnebi isgalinden kurtulan Turkiye'nin, fiilen tamamiyeti tahakkuk eylemisti. Artik yeni Turkiye Devleti'nin makarri idaresini kanunen tesbit eylemek icabediyordu. Butun mulahazat, yeni Turkiye'nin makarri idaresini Anadolu'da ve Ankara sehrinde intihabeylemek luzumunu amirdi.

Cografi ve sevkulceysi vaziyet en kati ehemmiyeti haizdi. Devletin makarri idaresini bir an evvel tesbit ederek, dahili ve harici tereddutlere nihayet vermek elzem idi. Filhakika, malum oldugu vechile, makarri idarenin Istanbul kalacagi veya Ankara'ya nakledecegi meselesi uzerinde, evvel ve ahir dahil ve haricte tereddutler

sayfa 796 izhar olunyor, matbuatta beyanat ve munakasata tesaduf ediliyordu. Ezcumle, yeni Istanbul mebuslarindan bazilari; Refet Pasa basta olmak uzere; Istanbul'un payitaht kalmasi luzumunu, bazi misallere istinaden, ispat eylemeye calisiyorlardi. Ankara'nin, gerek iklim, vesaiti munakale ve kabiliyet ve istidat ve gerek mevcut tesisat ve teskilat noktai nazarindan; hic de munasip ve musait olmadigini soyluyorlar ve Istanbul'un payitaht olmasi lazim ve mukadderdir diyorlardi. Bu ifadeye dikkat olunursa, bizim makarri idare tabirinden kasdettigimiz mana ile, bu ifadelerde payitaht tabirini kullananlarin noktai nazarlari arasinda bir fark gormemek mumkun degildir. Binaenaleyh, bu hususta zaten mukarrer olan noktai nazarimizi resmen ve kanunen teyidettirerek, payitaht tabirinin de yeni Turkiye Devleti'nde mana ve mahalli istimalo kalmadigini gostermek lazim geldi. Hariciye Vekili Ismet Pasa; 9 Tesrinievvel 1923 tarihli bir maddei kanuniyeyi Meclis'e teklif etti. Zirinde daha ondort kadar zatin imzasi olan bu teklifi kanuni 13 Tesrinievvel 1923 tarihinde uzun muzakere ve munakasalardan sonra ekseriyeti azime ile kabul edildi. Maddei kanuniye sudur:

" Turkiye Devleti'nin makarri idaresi, Ankara sehridir."

MECLISTE FETHI BEY'IN RIYASETINDEKI HEYETI VEKILEYE, FETHI BEY'IN SAHSINA TARIZLER VE TENKIDLER BASLADI

Efendiler, cok gecmeden, meclis'te, Fethi Bey'in riyasetindeki Heyeti Vekileye ve bilhassa Fethi Bey'in sahsina tarizat ve kenkidat basladi. Anlasildigina gore bazi mebuslarda vekil olmak arzu ve hevesi cogalmisti. Is basinda bulunan vekilleri begenmiyorlardi.

sayfa 797 Yeni intihapta, Firkamiz namina mebusluklari temin edilmis olan birtakimlari da Heyeti Vekile aleyhindeki cereyanlari korukleyerek kendi maksatlarina gore istifade zeminleri hazirlamaya calisiyorlardi. Muhalefete gececekleri hissolunan mebuslarin maksatlari, heyeti umumiyeyi igfal ederek, hukumete ve Meclis'e nafiz bir vaziyet almak oldugu istidlal olunuyordu.

Fethi Bey, dikkat ve mesai kuvvetini, Heyeti Vekile Riyaseti vazifesinde teksif edebilmek icin Dahiliye Vekaletinden istifa etti. Ayni tarihte, Meclis Riyaseti Saniyesi de Ali Fuat Pasa'dan munhal kaldi (24 Tesrinievvel 1923).

Bizimle noktai nazar ve faaliyette itilaf ve musareket aramaya luzum gormeksizin, mustakillen ve hafi calisan bir hizip belirdi. Bu hizip saf ve sureti haktan gorunerek butun firka mensuplarini kendi noktai nazarlari lehine imalede muvaffak olmaya basladi. Mesela; bir firka ictimainda Dahiliye Vekaletine, Erzincan Mebusu bulunan Sabit Bey'in ve Meclis Riyaseti Saniyeligine de Istanbul'da bulunan Rauf Bey'in, meclisce intihabini tahti karara aldirdi (25 Tesrinievvel 1923).

Halbuki, ben, Sabit Bey'in Dahiliye Vekili olmasini munasip gormemistim. Sabit Bey'in bazi valiliklerde istihdam edilmis olmasini, yeni Turkiye'nin yeni seraitle umuru dahiliyesini tedvir edebilecegine delili kafi addedemiyordum.

Rauf Bey'in de, Meclis Reisi Saniligine intihabini tecviz etmiyordum. Cunku, Rauf Bey, daha dun, Heyeti Vekile Reisi idi. O makami ne gibi hissiyat tahtinda hareketinden dolayi terke mecbur edildigi malum olmustu. Buna ragmen onu, Meclisin Riyaseti eniyesine getirtmekle, butun meclisin onunla hemfikir

s.798 oldugunu, yani, butun Meclisin, Lausanne Sulh Muahedesini yapan ve Heyeti Vekilede Hariciye Vekili olarak bulunan Ismet Pasa'nin aleyhinde oldugunu gostermek maksadi takibolunuyordu.

Efendiler, yeni meclis; ilk devirde, muhalefeti hafi bir hizbi kalilin igfalatina dusmek vaziyetine maruz bulundu. Fethi Bey ve rufekasi, vezaifi hukumeti sukunetle ifa edemeyecek bir hale getirildi. Fethi Bey, bu halden, bana, defaatle sikayet etti ve sahsan Heyeti Vekileden cekilmek istedi. Diger vekiller de ayni suretle sikayetlerde bulunuyorlardi.

Fenalik, hukumet teskilinin, Meclis intihabiyle olmasinda idi. Bu hakikati coktan gormustum.

TATBIKI ICIN MUNASIP ZAMAN BEKLEDIGIM BIR FIKRIN TATBIKI ANI GELMISTI

Ben, Mecliste, hafi ve muhalif bir hizip kesfettikten, Meclisin mesaisinda hissiyatin hakimiyetini gordukten ve hukumet heyetinin intizami mesasinin her gun, esassiz bir takim sebeplerle intizamsizliga ducar edilmekte olduguna kanaat getirdikten sonra, tatbiki icin munasip zaman intizarinda bulundugum bir fikrin tatbiki aninin geldigine hukmetmistim. Bunu, itiraf etmeliyim. Buna nazaran simdi verecegim malumat ve izahati anlamak daha kolay olacaktir.

Efendiler, Halk Firkasi, Rauf Bey'i giyaben Riyaseti Saniyeye ve Sabit Bey'i Dahiliye Vekaletine namzet intihabettigi tarih 25 Tesrinievvel 1923 Persembe gunudur. Ayni gunde ve ferdasi Cuma gunu Heyeti Vekile Cankaya'da nezdimde ictima etti.

Gerek Heyeti Vekile Reisi Fethi Bey'in ve gerek diger vekillerin istifa etmeleri zamaninin geldigini ve bunun lazim oldugunu dermeyan ettim. Meclisce yeni Heyeti Vekile intihabinda, heyeti haziraya dahil

sayfa 799 bulunan vekillerden tekrar intihabedilen olursa onlar, bu intihaptan sonra da istifa ederek Heyeti Vekileye dahil olmayacaklardir, esasini da kabul ettik. Yalniz o zaman vekiller gibi intihabolunan ve Heyeti Vekileye dahil bulunan Erkaniharbiyei Umumiye Reisi Fevzi Pasa bu karardan haric birakildi. Cunku, ordu idare ve kumandasinin tesadufi bir zata tevdii caiz gorulmedi.

Efendiler, bu tarz ve hareketin ve alinan kararin mahiyeti tetkik olunursa su netice cikar: Muhteris hizbi, hukumet teskilinde tamamen serbest birakiyoruz. Heyeti haziraya dahil vekillerden hicbiri istirak etmeksizin kamilen arzu ettikleri zevattan, arzu ettikleri bir Heyeti Vekile teskil ederek mukadderati memleketi idare eylemelerinde bir beis gormuyoruz. Fakat, ne hukumet teskiline ve ne de teskil etseler bile, memleketi idareye iktidar gostereceklerine emin bulunuyoruz.

Meclisi igfale calisan muhteris hizip, su veya bu tarzda bir hukumet teskiline muvaffak olabildigi takdirde, bu hukumetin, bir muddet, tarzi idaresini ve idaredeki liyakatini takip ve hatta ona muavenet eylemek muvafik kanaatinde bulunduk. Fakat, bu suretle tesekkul edecek hukumet, memleket idaresinde ve yeni gayelerimizi takipte aciz ve inhiraf gosterirse, bunu Mecliste tebaruz ettirerek Meclisi tenvir eylemek sikkini mureccah mutalaa ettik. Hukumet teskiline muvaffak olamadiklari halde, hasil olacak tesettutun, Meclisce medari intibah olacagi tabii idi. Buhran ve tesettutu idame tecviz edilemeyeceginden, iste o zaman, bizzat mudahale ederek, tasavvur ettigim meseleyi vaz'etmek suretiyle isi esasindan halledebilecegimi dusunmustum.

sayfa 800

FETHI BEY'IN RIYASETINDEKI HEYETI VEKILE ISTIFA EDIYOR

Heyeti Vekile ile, Cankaya'da, akdettigimiz ictimai mutaakip, yazip, musterek imza ile bana tevdi ettikleri istifaname su idi:

Riyaseti Celileye

Turkiye Devleti'nin, karsisinda bulunan dahili ve harici vezaifi muhimme ve muskileyi suhuletle intaca muvaffak olmasi icin gayet kuvvetli ve Meclisin muzahereti tammesine mazhar bir Heyeti Vekileye ihtiyaci kati bulundugu kanaatindeyiz. Binaenaleyh, Meclisi Alinin her suretle itimat ve muzaheretine mustenit bir Heyeti Vekilenin tesekkulune hizmet etmek maksadiyle istifa eyledigimizi kemali hurmetle arz eyleriz efendim.

Efendiler, bu istifaname, 27 Tesrinievvel 1923 Cumartesi gunu ogleden sonra saat birde tahti riyasetimde ictima eden Firka heyeti umumiyesine bildirildikten sonra saat bese dogru kusadolunan Mecliste resmen okunmustur.