Yemek esnasinda; YARIN CUMHURIYET ILAN EDECEGIZ! dedim. Hazir bulunan arkadaslar, derhal fikrime istirak ettiler. Yemegi terk ettik. O dakikadan itibaren, sureti hareket hakkinda, kisa bir program tesbit ve arkadaslari tavzzif ettim.
Tesbit ettigim program ve verdigim talimatin tatbikatini goreceksiniz!
Efendiler, goruyorsunuz ki, cumhuriyet ilanina karar vermek icin Ankara'da bulunan butun arkadaslarimi davete ve onlarla muzakere ve munakasaya asla luzum ve ihtiyac gostermedim. Cunku, onlarin zaten ve tabiaten benimle bu hususta hemfikir olduklarina suphe etmiyordum. Halbuki o esnada Ankara'da bulunmayan bazi zevat, salahiyetleri olmadigi halde, kendilerine haber verilmeden ve rey ve muvaffakatleri alinmadan, Cumhuriyetin ilan edilmis olmasini vesilei igbirar ve iftirak addettiler.
O gece birlikte bulundugumuz arkadaslar, erkenden beni terk ettiler. Yalniz Ismet Pasa, Cankaya'da misafir idi. Onunla yalniz kaldiktan sonra, bir kanun layihasi musveddesi hazirladik. Bu musveddede 20 Kanunusani 1921 tarihli teskilati Esasiye Kanununun sekli devleti tesbit eden maddelerini su suretle tadil etmistim: Birinci maddenin nihayetine "Turkiye Devletinin sekli hukumeti Cumhuriyettir." cumlesini ilave ettim. Ucuncu maddeyi su yolda tadil ettim: "Turkiye Devleti Buyuk Millet Meclisi tarafindan idare olunur. Meclis, hukumetin inkisam ettigi suabati idareyi Icra Vekilleri vasitasiyle idare eder."
Sayfa 804 Bundan baska Teskilati Teskilati Esasiye Kanununun mevaddi esasiyesinin sekiz ve dokuzuncu maddeleri de tadil ve tavzih olunarak su maddeler yazildi:
Madde: - Turkiye Reisicumhuru Turkiye Buyuk Millet Meclisi heyeti umumiyesi tarafindan ve kendi azasi meyanindan bir intihap devresi icin intihabolunur. Vazfei riyaset, yeni Reisicumhurun intihabina kadar devam eder. Tekrar intihabolunmak ciazdir.
Madde: - Turkiye Reisicumhuru devletin reisidir. Bu sifatla luzum gordukce Meclise ve Heyeti Vekileye riyaset eder.
Madde: - Basvekil, Reisicumhur tarafindan ve Meclis azasi meyanindan intihabolunur. Diger vekiller basvekil tarafindan yine Meclis azasi arasindan intihabolunduktan sonra heyeti umumiyesi Reisicumhur tarafindan Meclisin tasvibine arz olunur. Meclis hali ictimada degilse, keyfiyeti tasvip Meclisin ictimaina talik olunur.
Bu maddelere, encumen ve Mecliste, din ve lisana ait malumunuz olan bir madde de ilave dilmistir.
Muhterem Efendiler, simdi, arzu buyurursaniz, heyeti aliyenize 29 Tesrinievvel 1923 Pazartesi gunu Ankara'da cereyan etmis olan hadiseyi, hulasatan tasvire calisacagim.
Pazartesi gunu ogleden evvel saat onda, Halk Firkasi Gurubu, Gurup Heyeti Idare Reisi Fethi Bey'in riyasetinde ictima etti. Heyeti Vekile intihabi muzakeresine baslandi.
Reis - Heyeti idare, ihzari mahiyette, heyeti umumiyeye arz edilmek uzere bir Heyeti Vekile listesi tertibetti. Heyeti idare, kati bir sey tespit etmis degildir.
Sayfa 805 Hukum, heyeti muhteremenizindir. Kabul ederseniz okunsun; sozleriyle heyeti umumiyeye, riyasetinde Fuat Pasa bulunan bir liste arz eder. Okunan bu listede Iktisat Vekaletine namzet gosterilen Celal Bey (Izmir) soz alarak; Heyeti Vekilenin ehemmiyetinden bahsetmis ve kendisinin intihabedilmemesini teklif eylemis. Bilhassa "bu listede isimleri gorulen zevat cekilenlerden daha kuvvetli degildir. Bizden refah ve islahat isteyen millet vardir. Herhalde yeniler eskilerden kuvvetli olmalidir. Intihapta acele etmeyelim. Hassaten Heyeti Vekile intihabi icin dusunelim" mutalaasinda bulunmus...
Saip Bey (Kozan) - Meclis Riyasetine Fethi Bey, Heyeti Vekile Riyasetine Ismet Pasa intihabolunmalidir, demis.
Ekrem Bey (Lazistan) - Yeni heyet, eski heyetin boslugunu doldurabilecek mi? Bu husustaki fikirlerini Reis Pasa Hazretleri, mumkun ise, beyan buyursunlar. Tenevvur edelim. Mutalaasini dermeyan eylemis. (Ben, Mecliste henuz hazir bulunmuyordum).
Zulfu Bey (Diyarbekir) - vazife, Firka Divaninindir. Bu hak, gurup heyeti idaresinin degildir. Divan ictima etsin!...talebinde bulunmus...
Mehmet Efendi (Bolu) - Intihabolunacak Heyeti Vekile ancak bir ay devam edebilir. Intihaplarin boyle sik sik tekerruru, memleket ve milleti fena ve muskul bir hale sevkeder. heyeti Vekile sebebi istifasini vuzuhla anlatmazsa herhangi bir Heyeti Vekile intihabina istirak etmem. Sebebi anlayalim. Sonra intihabedelim.
Faik bey (Tekirdag) - Listede gosterilen isimler evvelkilerden kuvvetli degildir. Divan ictima edip bu meseleyi halletsin.
Sayfa 806 Vasif Bey (Saruhan) - (Ismet Pasa'nin hizmetlerinden bahsettikten sonra) memleketi, milleti ne icin terk ediyor? Liderlerimiz bizi tenvir etmemistir. Muhterem Reisimiz (beni kastetmis olacak) bizi nicin tenvir etmiyor? demis ve uzun beyanatta bulunmus.
Necati Bey (Izmir) - Memleketin istinadettigi zevatin bizi birakip ayrilmalarini kabul edemeyiz. Reisi Muhteremimiz tenvir ve ikaz etsin. Dahilen ve haricen kuvvetli bir Heyeti Vekileye ihtiyaci katimiz vardir.
Reis Fethi bey - Heyeti Idarenin yaptigi bu liste, ne Pasa'nin ve ne de Heyeti Idarenindir, izahinda bulunmaya luzum gormus.
Doktor Fikret Bey (Ertugrul) - Vasif ve Necati Beylerin fikirlerine istirak ederim. Memleket sutliman degildir. Laalettayin yapilacak bir intihaba terk etmek olmaz. Kuvvetli zevattan murekkep bir heyet intihabetmelidir.
Recep Bey (Kutahya) - Rufeka sozlerini itmam etsinler, sonra Gazi pasa Hazretleri soylesinler. (Henuz ictimada degildim).
Ilyas Sami Bey (Mus) - Reisi Muhteremimiz Gazi pasa Hazretleri fikirlerini beyan buyursunlar. Buhranin, tevelludettigi gun halli daha faydalidir. Talik, teseddudunu mucibolur. Bir Heyeti Vekile Reisi intihabedelim. Yirmidort saat muhlet verelim. Arkadaslarini bulsun; kuvvetli bir hukumet vucuda gelsin.
Abdurrahman Seref Bey (merhum Istanbul mebusu) - BAzi arkadaslar telas ediyorlar. Bu her memlekette vaki olan bir seydir. Cumlemizin maksadi, saadeti vatandir. Bir makina kurup tikir tikir isletemiyoruz. Bu da dogru. Kuvvetli bir hukumet nasil
Sayfa 807 bulmali, marazi ne suretle kesfetmeli? Teskilati Esasiye Kanunumuzu nazari dikkate alalim. Hukumetin vazifesini tayin edelim. Meclis kanaatlerini soylesin. Ondan sonra Reis Pasamiz da kanaatlerini beyan buyursunlar. Bir netice cikaralim. Herkes bir ise yarar. Herkesi yaradigi iste kullanmali. Eshastan bahsetmeyelim. Makasidi aliyede musterekiz. Reis Pasa Hazretleri kanaatlerini beyan buyursunlar.
Eyup Sabri Efendi (Konya) - Behemehal bir intihap karsisindayiz. Sabik Heyeti Vekile intihabolunsa bile, tekrar kabul etmeyeceklerine karar verdiklerini isitiyoruz. Bu karari Meclisi Ali feshetmelidir.
Recep Bey (Kutahya) - Uc esasli noktadan bahsedecegim. Birinci sekil, ikincisi noksanii faaliyet, ucuncusu revabiti manevyemizde hasil olan rahnedir. Sekillerde noksan olursa husnu netice vermez. Eldeki listedeki kiymettar arkadaslar hangi zamanda hangi serait altinda calisacaklardir, malum degil. Kuvvetli bir zatin kendi arkadaslarini bularak kuvvetli bir hukumet teskil etmesi lazimdir.
Recep Bey bilhassa bu son fikir uzerinde uzun beyanat ve mutalaatta bulunmus...
Talat Bey (Ardahan) - Recep ve Abdurrahman Seref Beyler pek guzel izah buyurdular. Icra Vekilleri Reisinin vazifesi nedir? Vazife ve Mesuliyet Kanununu hala cikarmadik. Gazi Pasa Hazretleri bizi tenvir buyursunlar, demis.